Kordycepsy to specyficzne grzyby pasożytnicze. Jest ich kilkaset rodzajów, a pasożytują głównie na… owadach. Z wyglądu przypominają maczugę, stąd nazwa – cordyceps po łacinie znaczy „głowa maczugi”, stąd polska nazwa tego grzyba – maczużnik. Najlepiej przebadane naukowo są dwa gatunki: kordyceps bojowy (C. militaris) i kordyceps chiński (C. sinensis). 

Kordyceps jest pasożytem wewnętrznym. Gdy zaatakuje owady, grzybnia rozrasta się, powoli zastępując narządy owada. Następnie tworzy wystające na zewnątrz wypustki zawierające (zakaźne) zarodniki. Najczęściej zresztą jeden gatunek kordycepsa może rozwijać się tylko w jednym owadzie, część może atakować różne gatunki, a niewielka część kordycepsów rośnie nie na owadach, a na innych grzybach [1]. 

Kordycepsy (DongChongXiaCao) są wykorzystywane w tradycyjnej medycynie chińskiej i przypisywane są im tak liczne właściwości prozdrowotne, że zalicza się je do „czwórki starożytnych panaceum” (wraz z rdestem, lakownicą żółtawą [grzyb reishi] oraz żeń-szeniem [2]). Legenda głosi, że jego właściwości odkryli 1500 lat temu pasterze jaków, którzy zauważyli, że zwierzęta nabierały energii po zjedzeniu gąsienic zarażonych tymi pasożytami [3]. 

Kordyceps chiński pasożytuje na gąsienicy motyla – Niesobki chmielanki. Wywodzi się z Tybetu, gdzie nazywany jest „zimowym robakiem”; w zimie bowiem rozwija się w ciele gąsienicy, a na wiosnę niszczy je kompletnie i mumifikuje, tworząc charakterystyczne maczugi, które zbiera się jako „magiczne zioło”. 

Jak się jednak można domyślić, na kordycepsy trafić nie było tak łatwo (kordyceps chiński występuje tylko na Wyżynie Tybetańskiej i jest niewielki, długości zapałki), więc grzyby te były wysoce cenione – w pewnym okresie rezerwowane je do leczenia cesarza i jego rodziny oraz najwyższych dostojników. Co ciekawe, tradycyjny sposób spożywania kordycepsa polegał na napchaniu nim kaczki i następnie pieczeniu jej na wolnym ogniu. Siła kordycepsów miała w ten sposób przedostawać się do mięsa, które potem spożywano w celach leczniczych przez kilka kolejnych dni. Inny sposób polegał na gotowaniu rosołu z zaatakowanych owadów (zjadany był oczywiście i rosół, i jego zawartość) [3].  Kordycepsy nazywano nawet „chińskim lekarstwem na wieczną młodość”, i wykorzystywano do wzmacniania sił po ciężkiej chorobie lub dużym wysiłku, a także do wzmacniania nerek i płuc; tu trzeba tylko odnotować, że nasze pojmowanie nerek i płuc jest mocno odległe od tradycji chińskiej. Nerki wg niej gromadzą i zarządzają energią yin, która odpowiada m.in. za płodność, rozwój i wzrost (w tym kości), i umożliwiają głęboką penetrację ciała przez energię życiową chi, wspomagając w tym płuca. Płuca z kolei zapewniają krążenie chi, nie dopuszczając do jej nagromadzenia ani niedoboru. 

Silny wpływ grzybów na ludzki organizm jest znany od dawna; do ich metabolitów/substancji aktywnych biologicznie zalicza się m.in. alkohol etylowy, penicylinę lub rakotwórcze aflatoksyny. Co najmniej kilkadziesiąt gatunków kordycepsów przebadano naukowo, izolując ok. 200 związków o  właściwościach [1]:

  • immunomodulujących (przeciwzapalnych, przeciwalergicznych, przeciwutleniających);
  • antynowotworowych;
  • antyagreagacyjnych, antyarytmicznych; 
  • przeciwcukrzycowych 
  • przeciwbólowych, neuroprotekcyjnych 
  • nefroprotekcyjnych
  • likwidujących zmęczenie
  • gastroprotekcyjnych
  • przeciwzakaźnych (przeciwwirusowych, przeciwbakteryjnych, antymalarycznych i przeciwgrzybiczych)
  • a nawet działających jak afrodyzjak.

Możliwe, że mnogość unikatowych związków w kordycepsach bierze się z tego, że aby się rozwinąć niepostrzeżenie, muszą, na wczesnym etapie zarażenia, uniknąć bycia zlikwidowanym przez układy obronne atakowanych organizmów. 

Zapotrzebowanie na kordycepsy chińskie (C. sinensis) pod koniec XX w. było tak ogromne, że prawie doprowadzono do wyginięcia tego gatunku (jest to jedyny z kordycepsów uwzględniany w chińskiej farmakopei jako posiadający właściwości lecznicze [4]). Przetrwał dlatego, że w końcu nauczono się go hodować. Mimo to w 2012 r. wpisany został na listę gatunków zagrożonych wyginięciem i podlegających szczególnej ochronie zgodnie z konwencją CITES (Convention on International Trade in Endangered Species).

Mimo to, przez tysiące lat kordyceps pozostawał chińską egzotyczną, tajemniczą specyfiką „medycyny naturalnej”, a świat dowiedział się o nim dopiero w 1993 r.,  kiedy podczas Mistrzostw Chin w Lekkoatletyce chińska biegaczka Wang Junxia pobiła o 42 sekundy rekord świata w biegu na 3 i 10 tys. metrów, a jej cztery koleżanki w tym samym okresie ustanowiły kolejne 6 rekordów. Wzbudziło to podejrzenia o nielegalny doping, które szybko rozwiał trener chińskiej drużyny Ma Zunren, przypisując te spektakularne rezultaty treningom na dużych wysokościach oraz… napojom z wyciągiem z kordycepsu [3]. Miały one umożliwiać bieganie maratonów codziennie przez 6 miesięcy w roku!

Nauka zachodnia (przemysł farmaceutyczny również) dążą do izolacji pojedynczych substancji, które mają działanie terapeutyczne (i które można patentować i rejestrować jako leki). Nie inaczej jest jest w tym przypadku. Do najciekawszych substancji czynnych o potencjale leczniczym, izolowanych z kordycepsów należą:

  •   nukleozydy (kordycepina);
  •   ofiokordyna;
  •   glukany (kordyglukany, mannoglukany);
  •   galaktomannany; 
  •   sterole; 
  •   aminokwasy (kordymina).

Interesujący jest fakt, że kordycepina (o licznych właściwościach, m.in. antynowotworowych i przeciwbakteryjnych) jest aktywna wobec bakterii patogennych, natomiast nie szkodzi dobroczynnym bifidobakteriom [5].

Wpływ kordycepsu na układ immunologiczny

Kordyceps wzmaga funkcje żerne makrofagów, najprawdopodobniej dzięki zawartości wielocukrów, i działanie to wydaje się zależne od dawki. Nie działa to jednak jednokierunkowo – na już pobudzone białe krwinki kordyceps działa nie stymulująco, a hamująco [6]. Ten hamujący wpływ ujawniał się zresztą w badaniach eksperymentalnych, w których obserwowano działanie przeciwzapalne kordycepsu, a stymulujący – w badaniach, w których stwierdzano rzadsze infekcje w pewnych specyficznych grupach. Nie wiemy wciąż jednak, skąd bierze się działanie przeciwzapalne kordycepsu i dlaczego w jednej sytuacji działa tak, a w innej inaczej, ani jak tym sterować. 

Makrofagi po podaniu kordycepsu wydzielają też cytokiny prozapalne, co może nasilać reakcję zapalną. Potrafią przejść przemianę w komórki podobne do dendrytycznych. Same komórki dendrytyczne pod wpływem kordycepsu ulegają aktywacji i przyspiesza się ich dojrzewanie [7]. Stymulacji pod wpływem kordycepsu ulegają także limfocyty NK, odpowiadające za zwalczanie nowotworów, choć i w tym przypadku pewne frakcje izolowane z kordycepsu mogą działać hamująco [6]. Kordyceps zwiększa także liczbę limfocytów T pomocniczych i stymuluje wytwarzanie cytokin prozapalnych oraz uwrażliwia limfocyty na działanie cytokin. Wykazano też, że kordyceps zwiększa wydzielanie przeciwciał.

Za działanie immunomodulacyjne kordycepsu w największym stopniu odpowiadają wielocukry, w dalszej kolejności nukleotydy [7].

Kordyceps w badaniach klinicznych

Wiele artykułów o kordycepsie, nawet w czasopismach naukowych, przedstawia potencjalne możliwości terapeutyczne (wyniki badań na zwierzętach), a nie stan faktyczny (wyniki badań klinicznych), co jest przedmiotem słusznej krytyki ze strony zachodnich naukowców. Pojawiają się nawet głosy, że farmakologicznie może działać nie sama grzybnia, a pozostałości ciał owadów, czego faktycznie nie weryfikowano [8]. W tej części skupimy się na badaniach z udziałem ludzi, choć one także są kontrowersyjne z uwagi na niezbyt ścisłą metodologię – są to głównie badania chińskie. Dla ścisłości trzeba zaznaczyć, że nie zawsze przynosiły pozytywne rezultaty, w niektórych randomizowanych badaniach klinicznych nie stwierdzano różnic między grupą otrzymującą kordyceps a grupą kontrolną. Zwraca uwagę natomiast niewielka częstość działań niepożądanych – kordyceps wydaje się wyjątkowo bezpieczny (choć zawsze możliwe są reakcje alergiczne). 

Zmęczenie, brak sił życiowych, problemy starości

Wykazano redukcję zmęczenia, zadyszki, poprawę tolerancji zimna (bardzo wyraźny efekt!), zawrotów głowy, szumów usznych, problemów z pamięcią i częstością oddawania moczu. W innym badaniu aż cztery na pięć starszych osób z chorobami płuc, którym podawano kordyceps, odczuły ogólną poprawę po miesiącu suplementacji kordycepsu. 

Sporo poświęcono też uwagi poprawie sprawności seksualnej pod wpływem kordycepsu – obserwuje się zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, że kordyceps podnosi libido, prawdopodobnie w mechanizmach hormonalnych (m.in. zwiększa produkcję testosteronu) [9]; przy okazji, zwiększa też produkcję spermy, co uzasadnia jego tradycyjne stosowanie w niepłodności. Jeden ze składników kordycepsu powoduje poszerzenie żył prącia, ułatwiając erekcję [4].

W połączeniu z różeńcem górskim kordyceps poprawił zdolność do wysiłków mężczyzn poddanych treningom na dużych wysokościach, wydłużył czas do wyczerpania sił i zwiększył wydolność tlenową [10].

W dwóch innych badaniach obserwowano zwiększoną po podaniu kordycepsu odporność mięśni na zmęczenie oraz korzystniejszą reakcję układu krążenia u poddanych treningom osób prowadzących siedzący tryb życia oraz uprawiających biegi [11, 12].

Nowotwory

Wielokierunkowe działanie antynowotworowe i bezpieczeństwo stosowania kordycepiny powodują, że niektórzy naukowcy widzą w niej potencjalny lek antynowotworowy. Do dziś nie przeprowadzono jeszcze badań klinicznych zgodnych ze standardem zachodnim oceniających zastosowanie izolowanej kordycepiny w onkologii [13]. 

Kilka właściwości kordycepsu uczyniło go ciekawą do zbadania opcją dodatkową w leczeniu nowotworów:

  • wpływ na układ immunologiczny, w tym komórki NK [7, 14];
  • zmiatanie wolnych rodników;
  • wpływ na na metabolizm energetyczny komórki;
  • inicjacja apoptozy (aktywacja układu kaspaz) pod wpływem kordycepiny w komórkach raka piersi, raka wątroby i białaczek [16] oraz działanie hamujące wzrost komórek raka tarczycy, płuc, prostaty, jelita grubego, nerki, pęcherzyka żółciowego, nowotworów jamy ustnej, raka macicy, czerniaka, glejaka i szpiczaka [8, 15];
  • hamowanie aktywności metaloproteaz, co utrudnia komórkom nowotworowym tworzenie przerzutów [7];
  • zmniejszanie ilości cykliny D1, cząsteczki wykorzystywanej przez komórki nowotworowe do inicjacji efektu Warburga, niekontrolowanego rozmnażania się i neoangionezy [7].

W badaniach klinicznych obserwowano [6]:

  • redukcję wymiarów raka płuc po dodaniu kordycepsu do standardowego leczenia;
  • poprawę w zakresie objawów klinicznych u pacjentów z chorobą nowotworową;
  • redukcję działań niepożądanych chemio- i radioterapii.

Warto zauważyć, że w żadnym badaniu (a większość pochodzi z Chin, kolebki kordycepsu) nie próbowano leczyć nowotworu samym kordycepsem, a tylko dodawano go do ustalonej terapii onkologicznej. 

Choroby zakaźne

Kordyceps: 

  • zmniejszał częstość nawrotów kłykcin kończystych po ich elektroresekcji [17];
  • zmniejszał częstość infekcji u chorych po transplantacji nerek [4];
  • zawiera składniki nukleotydowe, jednym z nich jest dydanozyna; ta cząsteczka jest zarejestrowanym, skutecznym lekiem anty-HIV [8].

Układ krążenia

Z badań na zwierzętach wiemy też, że kordyceps wpływa korzystnie na układ krążenia [6]: 

  • rozszerza aortę i tętnice obwodowe, prawdopodobnie poprzez wpływ na nerwy oplatające naczynia (i receptory muskarynowe);
  • poszerza tętnice wieńcowe, silnie zwiększając napływ krwi do serca, a jednocześnie zmniejsza zapotrzebowanie serca na tlen;
  • działa antyagregacyjnie;
  • poszerza tętnice mózgowe;
  • zwalnia czynność serca, nie wpływając na jego kurczliwość;
  • działa antyarytmicznie.

U ludzi kordyceps okazał się zwiększać skuteczność leczenia niewydolności serca, gdy został dodany do standardowej, „zachodniej” terapii wielolekowej [6, 9]. Poprawiał problemy z dusznością, zdolność do wysiłków i czynność serca, i choć nie przekładało się to na dłuższe życie, poprawiało jego komfort. 

Kordyceps poprawia profil lipidowy – zmniejszał stężenie triglicerydów i całkowite stężenie cholesterolu, a zwiększał zawartość frakcji HDL, co wraz z działaniem antyagregacyjnym może przekładać się na ryzyko sercowo-naczyniowe w przyszłości [9].

Potwierdzono u ludzi również działanie antyaytmiczne kordycepsu – w pewnych zaburzeniach rytmu nadkomorowych i komorowych (np. skurczach przedwczesnych, w niektórych tachyarytmiach i bradyarytmiach) [6]. 

Układ oddechowy 

W badaniach chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) kordyceps chiński zmniejszał produkcję plwociny, ograniczał kaszel, wzmagał apetyt i dodawał sił życiowych, poprawiał też stan osób z niewydolnością serca spowodowaną POChP [6, 9].  Dodany do salbutamolu powodował poprawę kliniczną w POChP [18]. Metaanaliza z 2019 r. wskazała na jego możliwą przydatność w leczeniu POChP, jednak zwraca uwagę na brak kontroli placebo i podwójnego zaślepienia w badaniach z kordycepsem (większość miała grupę kontrolną w postaci rutynowej opieki lub leczenia „zachodniego”) [19]. W tej metaanalizie kordyceps w połączeniu z lekami zachodnimi przyjmowany przez 6-12 miesięcy istotnie poprawiał wydolność wysiłkową w teście 6-minutowym, przy czym działał lepiej niż same leki zachodnie. Podobny efekt zaobserwowano w aspekcie jakości życia chorych na POChP i częstości zaostrzeń (średnia redukcja 2/rok) oraz FEV1/FVC  (poprawa o ok. 7%) – również po dołączeniu kordycepsu do leczenia zachodniego. W przypadku parametrów spirometrycznych zachodzi podejrzenie, że kordyceps może mieć porównywalną skuteczność do leków zachodnich (połączenie nie zwiększało FEV1/FVC bardziej niż sam kordyceps). 

Kordyceps okazał się skuteczniejszy niż leki zachodnie w terapii wariantu kaszlowego astmy (astmy objawiającej się głównie kaszlem, a nie dusznością [20]). Po 10 dniach terapii astmy kordyceps poprawiał wyniki spirometrii, co może świadczyć o ustępowaniu obkurczenia oskrzeli [6].

Układ moczowy

Leczenie kordycepsem wpływało na przebieg przewlekłej choroby nerek (poprawa biochemiczna,  jak i kliniczna), zmniejszało też charakterystyczną dla tej choroby niedokrwistość [4, 6] oraz białkomocz [21]. Poprawie klinicznej towarzyszyły zmiany w obrębie populacji limfocytów T, co zrodziło podejrzenia, że wpływ kordycepsu na nerki zachodzi za pośrednictwem układu odpornościowego. 

Kordyceps chronił nerki przed lekami nefrotoksycznymi, jak antybiotyki aminoglikozydowe czy lek immunosupresyjny cyklosporyna A, przez co umożliwiał stosowanie tych leków w sytuacji nadzwyczajnej konieczności, zmniejszając ryzyko równoczesnego uszkodzenia nerek [6]. 

Podawanie kordycepsu przez 3 lata wiązało się z redukcją nawrotów toczniowej choroby nerek [5]. 

Obserwowano korzystny wpływ kordycepsu na proces odrzucania przeszczepu nerek [4] i redukcję ryzyka uszkodzeń nerek, wątroby i infekcji w grupie biorców przeszczepu nerek [22].

Kordyceps zapobiegał nefropatii kontrastowej u chorych poddawanych koronarografii [23].

Wysoce krytyczny zespół Cochrane Collaboration w analizie badań nad zastosowaniem kordycepsu w chorobach nerek uznał, że ma on pewne korzystne aspekty, jednak aby dokładnie ocenić przydatność w terapii, trzeba przeprowadzić więcej większych badań klinicznych, eksperci zalecili też eksplorowanie jego właściwości immunosupresyjnych (badania z takrolimusem, mykofenolanem mofetylu, indukcją immunosupresji) [24, 25].

Metaanaliza 60 badań z udziałem przeszło 4 tys. chorych z cukrzycową chorobą nerek [26] wskazuje, że połączenie kordycepsu z inhibitorami konwertazy lub sartanami działa lepiej niż same w/w leki w aspekcie: 

  •   ograniczania wydzielania albuminy do moczu;
  •   ograniczania retencji produktów azotowych we krwi;
  •   wpływu na CRP;
  •   stężenia kreatyniny we krwi;
  •   stężenia triglicerydów i cholesterolu;
  •   skurczowego ciśnienia tętniczego.

Autorzy zwracają jednak uwagę na niską jakość analizowanych badań i nakazują ostrożność przy interpretacji tych wyników. 

Wątroba

Paradoksalne, dualne działanie immunologiczne ma też odzwierciedlenie w przypadku apoptozy. O ile kordyceps inicjuje apoptozę komórek nowotworowych, o tyle badania wskazują, że może też powstrzymywać śmierć komórek, np. hepatocytów w warunkach przewlekłego włóknienia, prawdopodobnie dzięki działaniu antyoksydacyjnemu [7]. Ma to najwyraźniej przełożenie kliniczne: kordyceps wykorzystywano z dobrym skutkiem w leczeniu marskości wątroby po wirusowym zapaleniu wątroby typu B (WZW B), a także uzyskiwano poprawę biochemiczną w przewlekłym WZW B. Poprawę odnotowano także u osób z poważnym uszkodzeniem wątroby spowodowanym zarażeniem przywrą żylną (Schistosoma haematobium) [6]. 

Cukrzyca

Badania na zwierzętach wskazują, że kordyceps poprawia metabolizm glukozy, prawdopodobnie dzięki zawartości wielkocząsteczkowych wielocukrów. W badaniu z udziałem chorych na cukrzycę istotnie poprawiał skuteczność leczenia, m.in. likwidował u części pacjentów obecność glukozy w moczu [6].

Piśmiennictwo

  1. Fitoterapia. 2018 Sep;129:293-316. The Genus Cordyceps: An Extensive Review of Its Traditional Uses, Phytochemistry and Pharmacology. Opeyemi Joshua Olatunji et al.
  2. Your Guide to Health with Foods and Herbs. Zhang Yifang, Yao Yingzhi, Better Link Press 2012
  3. Chinese Caterpillar Fungus and World Record Runners. D. C. Steinkraus, J. B. Whitfield. American Entomologist, Volume 40, Issue 4, Winter 1994, Pages 235–239
  4. B.Q. Lin, S.P. Li, Cordyceps as an herbal drug, in: Benzie IFF, S. Wachtel-Galor (Eds.), Herbal Medicine: Biomolecular and Clinical Aspects, 2nd edition, CRC Press, Boca Raton (FL), 2011.
  5. J Pharm Pharmacol. 2005 Dec;57(12):1509-19. Pharmacological Actions of Cordyceps, a Prized Folk Medicine. T B Ng, H X Wang
  6. J Altern Complement Med. Winter 1998;4(4):429-57. The Scientific Rediscovery of a Precious Ancient Chinese Herbal Regimen: Cordyceps Sinensis: Part II. J S Zhu, G M Halpern, K Jones
  7. Phytother Res. 2016 Oct;30(10):1572-1583. doi: 10.1002/ptr.5673. Epub 2016 Jul 3. The Mechanisms of Pharmacological Activities of Ophiocordyceps Sinensis Fungi. Jin Xu et al.
  8. Phytochemistry. 2008 May;69(7):1469-95. Cordyceps: A Traditional Chinese Medicine and Another Fungal Therapeutic Biofactory? R Russell M Paterson
  9. J Altern Complement Med. Fall 1998;4(3):289-303. The Scientific Rediscovery of an Ancient Chinese Herbal Medicine: Cordyceps Sinensis: Part I. J S Zhu, G M Halpern, K Jones
  10. Chen CY, Hou CW, Bernard JR, et al. Rhodiola crenulata– and Cordyceps sinensis–based supplement boosts aerobic exercise performance after short-term high altitude training. High Altitude Med Biol. 2014;15(3):371
  11. Nagata A, Tajima T, Uchida M. Supplemental anti-fatigue effects of Cordyceps sinensis (Tochu-Kaso) extract powder during three stepwise exercise of human. Japanese J Phys Fit Sport Med. 2006;55 Supplement:S145–S152.
  12. Nagata A, Tajima T. Anti-fatigue effectiveness of Cordyceps sinensis extract by the double-blind method. Hiro to Kyuyo no Kagaku. 2000;17:89–97.
  13. Curr Med Chem. 2020;27(6):983-996. Cordycepin in Anticancer Research: Molecular Mechanism of Therapeutic Effects. Md Asaduzzaman Khan, Mousumi Tania
  14. BMC Complement Altern Med. 2019 Mar 29;19(1):77. Immunomodulatory Effects of a Mycelium Extract of Cordyceps (Paecilomyces Hepiali; CBG-CS-2): A Randomized and Double-Blind Clinical Trial. Su-Jin Jung et al.
  15. Molecules. 2019 Jun 14;24(12):2231. Therapeutic Potential and Biological Applications of Cordycepin and Metabolic Mechanisms in Cordycepin-Producing Fungi. Peng Qin
  16. Int J Mol Sci. 2018 Oct 4;19(10):3027. The Anticancer Properties of Cordycepin and Their Underlying Mechanisms. So Young Yoon, Soo Jung Park, Yoon Jung Park
  17. Gao, Q., Wu, G., He, D. (2000) Effect of Cordyceps sinensis on the Th1/Th2 cytokines in patients with condyloma acumina- tum. Zhong Yao Cai 23: 402–404
  18. Hu QG, Liu LL (2012) Clinical observation of Jinshuibao capsule combined with Bufeihuoxue capsule in treating patients with stable COPD [in Chinese]. Journal of Guiyang Collage of Traditional Chinese Medicine 34: 135–137.
  19. Evid Based Complement Alternat Med. 2019 Apr 3;2019:4903671. Effectiveness and Safety of Oral Cordyceps sinensis on Stable COPD of GOLD Stages 2-3: Systematic Review and Meta-Analysis. Xuhua Yu et al.
  20. Qiuo YL, Ma XC. Treatment of 32 tussive asthma patients with JinShuiBao. Chinese J Integrated Traditional West- ern Med (Chung-Kuo Chung Hsi i Chieh Ho Tsa Chih) 1993;13(11):660.
  21. Complement Ther Med. 2017 Feb;30:84-92. Efficacy of Cordyceps Sinensis as an Adjunctive Treatment in Kidney Transplant Patients: A Systematic-Review and Meta-Analysis. Bee Yean Ong, Zoriah Aziz
  22. Front Biosci (Elite Ed). 2011 Jan 1;3:301-7. Efficacy of Cordyceps Sinensis in Long Term Treatment of Renal Transplant Patients. Chenguang Ding et al.
  23. Kai Z, Yongjian L, Sheng G, Yu L. Effect of Dongchongxiacao (Cordyceps) therapy on contrast-induced nephropathy in patients with type 2 diabetes and renal insufficiency undergoing coronary angiography. J Trad Chin Med. 2015;35(4):422-427.
  24. Cochrane Database Syst Rev. 2014 Dec 18;(12):CD008353. Cordyceps Sinensis (A Traditional Chinese Medicine) for Treating Chronic Kidney Disease. Hong Wei Zhang et al.
  25. Cochrane Database Syst Rev. 2015 Oct 12;(10):CD009698. Cordyceps Sinensis (A Traditional Chinese Medicine) for Kidney Transplant Recipients.
    Tao Hong et al.
  26. Ren Fail. 2015 May;37(4):614-34. Use of Ophiocordyceps Sinensis (Syn. Cordyceps Sinensis) Combined With Angiotensin-Converting Enzyme Inhibitors (ACEI)/angiotensin Receptor Blockers (ARB) Versus ACEI/ARB Alone in the Treatment of Diabetic Kidney Disease: A Meta-Analysis. Ying Luo et al.