Leki na umysł

Naukowcy z Uniwersytetu Rolniczego w Pradze (Czechy) opublikowali podsumowanie wiedzy o roślinnych substancjach o działaniu nootropowym. 

Idea leków nootropowych ma kilkadziesiąt lat. Miały to być pozbawione skutków ubocznych substancje poprawiające funkcje poznawcze (np. pamięć, koncentrację, motywację, skuteczność nauki) lub mające właściwości neuroprotekcyjne. Miały wspierać leczenie otępienia, ale pojęcie to rozszerzono na przeróżne substancje wpływające na układ nerwowy i wykorzystano jako nośnik marketingowy do sprzedaży najróżniejszych produktów (np. stymulantów) o niekoniecznie udowodniowym działaniu (lub mogących działać szkodliwie w długotrwałej perspektywie). Kontrowersje może też budzić stosowanie substancji nootropowych (zwłaszcza zarejestrowanych jako leki) przez ludzi zdrowych (np. w celu poprawy wydajności w pracy). 

Autorzy zwracają w tym kontekście uwagę na naturalne, roślinne produkty wykorzystywane w tradycjach medycyny ludowej różnych regionów świata. Są często uważane za bezpieczne i mogą być alternatywą dla innych produktów. Poszczególne zioła zawierają różne, nierzadko unikatowe substancje, które mogą wpływać na działanie mózgu na wiele różnych sposobów, np. poprawiać ukrwienie, przeciwdziałać stresowi oksydacyjnemu, chronić przed toksynami, zmieniać wydzielanie związków kształtujących funkcje neuronów. 

Do takich produktów roślinnych autorzy zaliczają:

• witanię ospałą (ashwagandha) – jej korzystny wpływ na funkcje poznawcze oraz działanie przeciwlękowe obserwowano w kilku badaniach z dawkami 250–1250 mg ekstraktu lub 6–10 g sproszkowanego korzenia (uwaga: przeciwwskazania do stosowania obejmują m.in. nadczynność tarczycy);
• wąkrotka azjatycka (Centella asiatica) – w badaniach klinicznych wykazano działanie przeciwlękowe i poprawiające nastrój, a także poprawę pamięci świeżej; stosowane dawki to 600 mg suszu lub 60-120 mg ekstraktu standaryzowanego na co najmniej 85% tripernoidów; 
• różeniec górski (Rhodiola rosea) – wyniki badań klinicznych sugerują głównie przeciwdziałanie stresowi, poprawę samopoczucia (w tym nastroju) i redukcję zmęczenia; stosowane dawki ekstraktu to 360-600 mg (mogą się jednak różnić w poszczególnych produktach z uwagi na różna zawartość substancji czynnej rosawiny);
• eleuterotok kolczasty (żeń-szeń syberyjski) – podejrzewa się działanie przeciwlękowe i poprawę funkcji językowych; dawki stosowane w badaniach wynosiły 2-3 g sproszkowanego korzenia lub odpowiednio mniej przy stosowaniu ekstraktów;
• miłorząb japoński (Ginkgo biloba) – w niektórych badaniach klinicznych obserwowano poprawę funkcji poznawczych u osób z demencją, poprawę pamięci, szybkości przetwarzania informacji (część badań jednak nie potwierdza tych efektów). Najpopularniejszym produktem z miłorzębu jest ekstrakt EGb 761 stosowany w dawkach 120-300 mg (nie powinien być stosowany u osób z niedoborem witaminy B6 z uwagi na ryzyko wystąpienia padaczki);
• żeń-szeń (Panax ginseng) – obserwowano poprawę funkcji poznawczych u osób z ich łagodnym upośledzeniem; dawki sproszkowanego korzenia wynoszą 0,5-2 g, ekstraktów odpowiednio mniej. Może nasilać niekorzystne działania kofeiny (bezsenność, nerwowość) i zaostrzać przebieg astmy;
•  guarana – wykazano wpływ na uwagę i przetwarzanie informacji oraz efektywność działań; w dawkowaniu trzeba uwzględnić zawartość kofeiny (możliwe nasilenie bezsenności, ból głowy, rozdrażnienie, podrażnienie żołądka);
• maca (Lepidium meyenii) – peruwiański adaptogen; w badaniach z użyciem 1,5-3 g sproszkowanego korzenia obserwowano redukcję zmęczenia;
• cytryniec chiński (Schisandra chinensis) – badania wykazujące wpływ na umysłowość i choroby neuropsychiatryczne wykonywano głównie w Związku Radzieckim; dawki wynoszą 2-6 g suszonych owoców; może powodować bezsenność, rozdrażnienie, zgagę;
• bakopa (brahmi, Bacopa monnieri) – wykazano wpływ na koncentrację i pamięć; stosowane dawki dobowe wynosiły 100-400 mg ekstraktu standaryzowanego na obecność bakozydów (20%). 

Oryginalny artykuł zawiera mnóstwo szczegółów dotyczących działania poszczególnych substancji aktywnych na poziomie komórkowym i omówienie rezultatów badań na zwierzętach. Zainteresowanych czytelników zdecydowanie zachęcamy do zapoznania się z materiałem źródłowym. 

Na podstawie

Malík M, Tlustoš P. Nootropic Herbs, Shrubs, and Trees as Potential Cognitive Enhancers. Plants (Basel). 2023 Mar 18;12(6):1364. doi: 10.3390/plants12061364. PMID: 36987052; PMCID: PMC10056569.