Czosnek, naturalny antybiotyk – jak go używać, żeby zapobiec chorobom?

Czosnek jest mocno niewdzięczny do opisania, bo wszyscy wiedzą przecież, że jest to remedium na multum chorób, jaki jest, każdy widzi, w związku z tym każdy stosuje, ile wlezie… stop. No właśnie. Nie każdy (a szkoda), i nie ile wlezie, bo w zasadzie tylko przy przeziębieniach i grypie – w postaci mleka z czosnkiem i miodem. Tymczasem czosnek ma znacznie więcej zalet i korzystnych działań, których nie wykorzystujemy i nawet o nich nie mówimy, bo trzeba by go brać dużo i codziennie. A tak się nie da, bo nikt nie chce zionąć czosnkiem wśród znajomych. Tymczasem nic bardziej mylnego. Czosnek da się przyjmować codziennie i w dużych ilościach, są bowiem dostępne zakapsułkowane ekstrakty z czosnku, dzięki czemu codzienne spożywanie nawet ekwiwalentu 10 ząbków nie grozi ciężkim oddechem ani złym zapachem ciała i odsuwaniem się ludzi w pracy czy autobusie.

A skoro tak, to możemy śmiało się zainteresować się długofalowymi korzyściami czosnku.

Najważniejsza rzecz do zapamiętania to taka, że świeży czosnek ma nieco inne działanie niż suchy wyciąg lub długo dojrzewający ekstrakt, ponieważ podczas ich produkcji zachodzą reakcje zmieniające skład chemiczny czosnku. W wielu z opisanych poniżej prac naukowych oceniano nie świeży czosnek, a jego ekstrakty, z uwagi na możliwość ich długotrwałego, nieuciążliwego stosowania oraz – co znacznie ważniejsze – standaryzacji dawek poszczególnych składników aktywnych.

Interakcje czosnku z lekami

Czosnek, jak każda działająca biologicznie substancja, może wchodzić w interakcje z lekami, więc jeśli przyjmujesz leki przewlekle, skonsultuj się z lekarzem przed rozpoczęciem intensywnej profilaktyki czosnkowej. Szczególnie istotne są interakcje czosnku z lekami przeciw HIV, doustnymi środkami antykoncepcyjnymi (może zmniejszyć ich skuteczność) oraz lekami przeciwzakrzepowymi (czosnek działa z nimi synergistycznie, więc może zwiększać ryzyko krwawienia).

Suplementacja czosnku w chorobach serca i naczyń

Czosnek w nadciśnieniu tętniczym

Czosnek istotnie zmniejsza skurczowe i rozkurczowe ciśnienie tętnicze, o kilka do nawet 10/16 mmHg u osób z nadciśnieniem tętniczym, nie wykazuje natomiast takiego działania u osób z prawidłowym ciśnieniem tętniczym [1-3]. Co więcej, im wyższe wyjściowe ciśnienie tętnicze, tym lepszy efekt czosnku [4]. Efekt pojawia się już po dwóch kapsułkach dziennie [5]. Stopień obniżenia ciśnienia może się wydawać niewielki, ale warto wiedzieć, że tego rzędu efekt zmniejsza ryzyko poważnych incydentów krążeniowych (jak zawał, udar czy zgon z przyczyn sercowo-naczyniowych) o ok. 25% (co najlepiej widać na tym wykresie).

Czosnek a cholesterol

Autorzy dużej metaanalizy badań klinicznych wykazali, że czosnek zmniejsza całkowity cholesterol o ok. 11 mg/dl [6], co niektórzy uznają za mało spektakularny efekt w porównaniu do statyn; siła statyn nie dziwi, warto sobie natomiast uświadomić, że czosnek jest tylko jedną z możliwych czysto naturalnych opcji w leczeniu zbyt dużego cholesterolu i że równoczesne zastosowanie kilku pozornie mało spektakularnych metod (jakimi dla wielu mogą być zmiana diety, suplementacja i aktywność fizyczna) może przynieść korzyści w postaci choćby braku potrzeby stosowania statyny.
Tak czy inaczej, mimo sprzeczności wyników badań, są i doniesienia, że czosnek obniża cholesterol o 30 mg/dl, a to już nie jest nieistotny efekt, zwłaszcza jak na naturalny środek [7].

Czosnek a ryzyko wieńcowe

Najważniejszym celem leczenia choroby wieńcowej (czy bardziej ogólnie – miażdżycy) jest niedopuszczenie do zawału, udaru i śmierci z przyczyn wieńcowych. Dużą rolę tu mają leki, zaś czosnek nie jest bez znaczenia jako wspomaganie ich działania. W trzech pracach badawczych wyciąg z czosnku – sam lub w połączeniu z innymi naturalnymi związkami (jak witaminy, koenzym Q10) zwalniał narastanie miażdżycy, potwierdzone wskaźnikiem uwapnienia tętnic wieńcowych [8-10]. Wskaźnik ten jest o tyle istotny, że jego wzrost koreluje z ryzykiem zawału serca [11]. Czosnek w połączeniu z koenzymem Q10 zmniejszał sztywność tętnic, która również wiąże się z ryzykiem choroby wieńcowej i zgonu (ludzie z bardzo sztywnymi tętnicami umierają prawie dwukrotnie częściej) [12, 13]. Długotrwale stosowany ekstrakt z czosnku, ale nie surowy czosnek, zmniejszał zdolność płytek krwi do agregacji, co jest działaniem podobnym do niektórych leków przeciwzakrzepowych stosowanych w prewencji powikłań miażdżycy [24, 25].
Z badań laboratoryjnych wynika, że czosnek niezależnie bezpośrednio chroni komórki mięśnia sercowego przed niedotlenieniem, na drodze różnych mechanizmów, m.in. z dzięki stymulacji wytwarzania tlenku azotu przez cząsteczki siarkowodoru uwalniane we krwi z czosnkowej alllicyny [26].

Suplementacja czosnku w chorobach zakaźnych

Mikroorganizmy zwalczane przez czosnek

Czosnek hamuje wzrost licznych bakterii chorobotwórczych, w tym paciorkowców, gronkowców, pałeczek Salmonella, Helicobacter pylori, prątków gruźlicy i nawet przecinkowca cholery [14, 15]. Może być aktywny również wobec szczepów antybiotykoopornych [15]. Za działanie przeciwbakteryjne czosnku odpowiada najprawdopodobniej związek siarkoorganiczny allicyna (również biorący udział w tworzeniu charakterystycznego zapachu).
To jednak nie wszystko. Czosnek ma działanie przeciwgrzybicze i przeciwpasożytnicze: zwalcza grzyby z rodzaju Candida i Aspergillus oraz takie pasożyty jak toksoplazma, lamblie czy zarodźce [16, 17]. Potwierdzono także powszechne przekonanie o tym, że czosnek chroni działa przeciwko wirusom przeziębienia i grypy (a dodatkowo na wirusy opryszczki i cytomegalii) [18].

Czosnek w prewencji infekcji

W badaniu z udziałem blisko 150 osób czosnek okazał się chronić przed zakażeniem górnych dróg oddechowych (po 45 dniach suplementacji 180 mg odnotowano blisko 40% redukcję zachorowań w stosunku do placebo) oraz skracał czas trwania choroby (do 1,5 dnia zamiast 5) [19].
W innym badaniu (120 uczestników) przez 3 miesiące w sezonie grypowym stosowano suchy ekstrakt z czosnku w dawce ok. 2,5 g (!) i zaobserwowano, że czosnek zmniejszył o ponad połowę liczbę przechorowanych dni [20]. Tym razem trudno nie uznać tych danych za spektakularne, biorąc pod uwagę, że wg oficjalnych danych Centers for Disease Control szczepionka na grypę ma w populacji ogólnej skuteczność 50-60 proc. – o ile krążący szczep wirusa grypy okaże się zgodny z przewidywaniami producentów szczepionki (a np. w sezonach 2004/5, 2005/6, 2014/15 była ona znacznie mniejsza, odpowiednio 10, 21 i 19 proc.) [22, 23].

Wpływ czosnku na układ odpornościowy

Czosnek nie tylko zwalcza patogeny bezpośrednio, ale i wzmacnia działanie układu odpornościowego: zwiększa ilość komórek NK i γδ (dwóch populacji limfocytów odpowiedzialnych za szybkie uśmiercanie zakażonych komórek [ale także tych zmienionych nowotworowo!]) i innych populacji limfocytów, ponadto aktywuje makrofagi, wpływa na wydzielanie cytokin, stymuluje fagocytozę, wytwarzanie przeciwciał i prezentację antygenów komórkom układu immunologicznego; czyni to za pośrednictwem licznych białek i glikoprotein [20-21]. Prawdopodobne jest, że tak szerokie działanie w układzie immunologicznym przekłada się na liczne, niekoniecznie jeszcze poznane, działania zdrowotne.

Antynowotworowe działanie czosnku

Jest wiele prac badawczych, które dowodzą, że świeży czosnek chroni przed rozwojem nowotworów (i jak to zwykle w nauce, są też prace o przeciwnych wnioskach). Działanie czosnku wydaje się niebanalne: dla przykładu, osoby spożywające czosnek do 2 razy w tygodniu miały ryzyko raka płuc zmniejszone o 8%, a osoby jedzące go częściej – o 44% [27]. Wysoka zawartość czosnku w diecie zmniejsza ryzyko raka żołądka o przeszło połowę [28], a raka przełyku o 80% [32]. O połowę mniej raków piersi stwierdzono u Francuzek spożywających przynajmniej 7 porcji czosnku tygodniowo [29]. Dane o zmniejszaniu ryzyka przez czosnek dotyczą też innych nowotworów, takich jak [30, 33]

chłoniaki;
rak jelita grubego;
rak trzonu macicy;
rak prostaty;
rak krtani;
nowotwory jamy ustnej;
rak jajnika;
rak nerki;
rak trzonu macicy.

W niektórych dużych badaniach populacyjnych (Nurses’ Health Study, Health Professionals Follow-Up Study, Cancer Prevention Study II Nutrition Cohort) ten wpływ czosnku nie uwidacznia się (być może jednak winna jest sama konstrukcja badania, w której za „używanie czosnku” badacze potrafili uznać cztery „machnięcia” pojemnikiem z solą czosnkową).

Co ciekawe, w badaniu VITAL zaobserwowano, że 3-letnie stosowanie dużych dawek suplementów czosnku zmniejszało o 45% częstość rozwoju nowotworów krwi [34], co pozwala przypuszczać, że właściwości antynowotworowe posiada nie tylko surowy czosnek.

Jak się uważa, za działanie antynowotworowe czosnku odpowiadają w największym stopniu związki siarki, a wśród nich allitrydyna, która powstaje w wyniku samoistnego rozkładu allicyny i innych związków powodujących charakterystyczny, silny zapach czosnku. Allitrydyna działa na wiele rodzajów komórek nowotworowych na drodze różnych mechanizmów. Między innymi zatrzymuje ich podziały, indukuje apoptozę, zmniejsza zdolność do tworzenia przerzutów, redukuje gęstość receptorów dla hormonów, zmniejsza objętość guzów oraz zdolność guzów do tworzenia nowych naczyń odżywczych (przez co utrudnia nowotworom zdobywanie budulca niezbędnego do dalszego wzrostu). Nie bez znaczenia jest też modulacja przez allitrydynę czynności układu immunologicznego, zwłaszcza wzrost aktywności komórek NK, czyli subpopulacji limfocytów odpowiedzialnej za uśmiercanie komórek nowotworowych [30].
W 5-letnim badaniu interwencyjnym podawanie syntetycznej allitrydyny zmniejszyło częstość nowych nowotworów złośliwych o prawie połowę, a raka żołądka o 64%, choć istotność osiągnięto tylko u mężczyzn (zbiorcze dane dla kobiet i mężczyzn ujawniają niewiele gorsze wskaźniki ryzyka, ale bez istotności statystycznej).

Czy to wszystkie korzyści zdrowotne z czosnku?

Prawdopodobnie nie. Wraz z rozwojem wiedzy naukowcy mogą odkryć nowe właściwości czosnku. Jest np. jedno badanie, że duża konsumpcja czosnku zabezpiecza kobiety przed chorobą zwyrodnieniową stawów [35], a w badaniach na szczurach szuka się jego działania antyosteoporotycznego. Są sygnały, również z badań na szczurach, że czosnek może wspierać leczenie cukrzycy. Dopiero jednak sprawdzenie tych podejrzeń w badaniach z udziałem ludzi pozwoli wnosić o dodatkowych korzyściach z czosnku.

Ważniejsze niż nowe działania jest jednak uświadomienie sobie, że czosnek (jak wiele suplementów czy składników diety) działa, jeśli jest przyjmowany w odpowiedniej ilości i odpowiednio długo (miesiące, a nawet lata). W celu zmniejszania ryzyka miażdżycy czy nowotworu – trzeba go stosować praktycznie bez przerwy (do końca życia).

Piśmiennictwo

1. Reinhart KM, Coleman CI, Teevan C, Vachhani P, White M. Effects of garlic on blood pressure in patients with and without systolic hypertension: a meta-analysis. Ann Pharmacother 2008;42:1766–71.

2. Cochrane Database Syst Rev. 2012 Aug 15;(8):CD007653. Garlic for the prevention of cardiovascular morbidity and mortality in hypertensive patients. Stabler SN, Tejani AM, Huynh F, Fowkes C.

3. Nakasone Y, Nakamura Y, Yamamoto T, Yamaguchi H. Effect of traditional Japanese garlic preparation on blood pressure in prehypertensive and mildly hypertensive adults. Exp Ther Med 2013;5:399–405.

4. Ried K, Fran OR, Stocks NP, Fakler P, Sullivan T. Effects of garlic on blood pressure: a systematic review and meta-analysis. BMC Cardiovasc Disord 2008;8:13.

5. Ried K, Frank OR, Stocks NP. Aged garlic extract reduces blood pressure in hypertensives: a dose-response trial. Eur J Clin Nutr 2013;67:64–70.

6. Zeng T, Guo FF, Zhang CL, Song FY, Zhao XL, Xie KQ. A meta-analysis of randomized, double-blind, placebo-controlled trials for the effects of garlic on serum lipid profiles. J Sci Food Agric 2012;92:1892–902.

7. J. Nutr. February 1, 2016. vol. 146 no. 2 416S-421S. Garlic and Heart Disease. Ravi Varshney, Matthew J Budoff

8. Budoff MJ, Takasu J, Flores FR, Niihara Y, Lu B, Lau BH, Rosen RT, Amagase H. Inhibiting progression of coronary calcification using Aged Garlic Extract in patients receiving statin therapy: a preliminary study. Prev Med 2004;39:985–91.

9. Budoff MJ, Ahmadi N, Gul KM, Liu ST, Flores FR, Tiano J, Takasu J, Miller E, Tsimikas S. Aged garlic extract supplemented with B vitamins, folic acid and L-arginine retards the progression of subclinical atherosclerosis: a randomized clinical trial. Prev Med 2009;49:101–7.

10. Zeb I, Ahmadi N, Nasir K, Kadakia J, Larijani VN, Flores F, Li D, Budoff MJ. Aged garlic extract and coenzyme Q10 have favorable effect on inflammatory markers and coronary atherosclerosis progression: A randomized clinical trial. J Cardiovasc Dis Res 2012;3:185–90.

11. Raggi P, Callister TQ, Shaw LJ. Progression of coronary artery calcium and risk of first myocardial infarction in patients receiving cholesterol-lowering therapy. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2004;24:1272–7.

12. Larijani VN, Ahmadi N, Zeb I, Khan F, Flores F, Budoff M. Beneficial effects of aged garlic extract and coenzyme Q10 on vascular elasticity and endothelial function: the FAITH randomized clinical trial. Nutrition 2013;29:71–5.

13. Vlachopoulos C, Aznaouridis K, Stefanadis C. Prediction of cardiovascular events and all-cause mortality with arterial stiffness: a systematic review and meta-analysis. J Am Coll Cardiol 2010;55:1318–27

14. J Appl Microbiol. 1998 Feb;84(2):213-5. Sensitivity of food pathogens to garlic (Allium sativum). Kumar M, Berwal JS.
15. Sivam GP. Protection against Helicobacter pylori and other bacterial infections by garlic. J Nutr 2001;131(Suppl):1106S–8S.

16. Davis SR. An overview of the antifungal properties of allicin and its breakdown products—the possibility of a safe and effective antifungal prophylactic. Mycoses 2005;48:95–100.

17. Anthony J-P, Fyfe L, Smith H. Plant active components—a resource for antiparasitic agents? Trends Parasitol 2005;21:462–8

18. Tsai Y, Cole LL, Davis LE, Lockwood SJ, Simmons V, Wild GC. Antiviral properties of garlic: in vitro effects on influenza B, herpes simplex and coxsackie viruses. Planta Med 1985;51:460–1.

19. Josling P. Preventing the common cold with a garlic supplement: a double-blind, placebo-controlled survey. Adv Ther 2001;18:189–93

20. Nantz MP, Rowe CA, Muller CE, Creasy RA, Stanilka JM, Percival SS. Supplementation with aged garlic extract improves both NK and γδ-TT cell function and reduces the severity of cold and flu symptoms: a randomized, double-blind, placebo-controlled nutrition intervention. Clin Nutr 2012;31:337–44.

21. J Immunol Res. 2015;2015:401630. Immunomodulation and anti-inflammatory effects of garlic compounds. Arreola R, Quintero-Fabián S, López-Roa RI, Flores-Gutiérrez EO, Reyes-Grajeda JP, Carrera-Quintanar L, Ortuno-Sahagún D.

22. Centers for Disease Control and Prevention. Vaccine Effectiveness – How Well Does the Flu Vaccine Work?
23. Centers for Disease Control and Prevention. Seasonal Influenza Vaccine Effectiveness, 2005-2017

24. Aged garlic extract, a modulator of cardiovascular risk factors: a dose-finding study on the effects of AGE on platelet functions. Steiner M, Li W. J Nutr. 2001 Mar; 131(3s):980S-4S.

25. Garlic at dietary doses does not impair platelet function. Scharbert G, Kalb ML, Duris M, Marschalek C, Kozek-Langenecker SA. Anesth Analg. 2007 Nov; 105(5):1214-8.

26. J Nutr. 2016 Feb; 146(2): 403S–409S. Garlic-Derived Organic Polysulfides and Myocardial Protection. Jessica M Bradley, Chelsea L Organ, David J Lefer

27. Raw garlic consumption as a protective factor for lung cancer, a population-based case-control study in a Chinese population. Jin ZY, Wu M, Han RQ, Zhang XF, Wang XS, Liu AM, Zhou JY, Lu QY, Zhang ZF, Zhao JK. Cancer Prev Res (Phila). 2013 Jul; 6(7):711-8.

28. Meta-analysis: Does garlic intake reduce risk of gastric cancer? Kodali RT, Eslick GD. Nutr Cancer. 2015; 67(1):1-11.

29. Garlic, onion and cereal fibre as protective factors for breast cancer: a French case-control study. Challier B, Perarnau JM, Viel JF. Eur J Epidemiol. 1998 Dec; 14(8):737-47.

30. Int J Mol Sci. 2017 Aug; 18(8): 1645. Dietary Bioactive Diallyl Trisulfide in Cancer Prevention and Treatment. Michael T. Puccinelli, Silvia D. Stan

31. An intervention study to prevent gastric cancer by micro-selenium and large dose of allitridum. Li H, Li HQ, Wang Y, Xu HX, Fan WT, Wang ML, Sun PH, Xie XY. Chin Med J (Engl). 2004 Aug; 117(8):1155-60.

32. Food intake and the occurrence of squamous cell carcinoma in different sections of the esophagus in Taiwanese men. Chen YK, Lee CH, Wu IC, Liu JS, Wu DC, Lee JM, Goan YG, Chou SH, Huang CT, Lee CY, Hung HC, Yang JF, Wu MT. Nutrition. 2009 Jul-Aug; 25(7-8):753-61.

33. Cancer Prev Res (Phila). 2015 Mar; 8(3): 181–189. Garlic and onions: Their cancer prevention properties. Holly L. Nicastro, Sharon A. Ross, John A. Milner
34. Vitamin, mineral, and specialty supplements and risk of hematologic malignancies in the prospective VITamins And Lifestyle (VITAL) study. Walter RB, Brasky TM, Milano F, White E. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2011 Oct; 20(10):2298-308.
35. BMC Musculoskelet Disord. 2010 Dec 8;11:280. Dietary garlic and hip osteoarthritis: evidence of a protective effect and putative mechanism of action. Williams FM, Skinner J, Spector TD, Cassidy A, Clark IM, Davidson RM, MacGregor AJ.